“Một dải mô nhỏ có thể quyết định khả năng đi lại hay… nằm một chỗ của bạn.”

Nghe thì có vẻ kịch tính, nhưng đây lại là thực tế nhiều người phải đối mặt khi không hiểu rõ về dây chằng – bộ phận quan trọng nhưng thường bị bỏ quên trong hệ vận động. Dây chằng có thể bị giãn, đứt, viêm, và khi đó, các khớp xương của bạn sẽ không còn ổn định như trước nữa.

Trong bài viết này, Đông y Lê Gia sẽ giúp bạn hiểu rõ từ A đến Z về dây chằng, từ cấu tạo, chức năng, đến cách phòng ngừa và phục hồi bằng cả Tây y và Đông y.

Dây chằng là gì?

Dây chằng là các băng sợi collagen (loại I) dai, không đàn hồi, nối giữa hai xương qua khớp hoặc giữ các cấu trúc nội khớp (như dây chằng chéo trong khớp gối). Khác với gân (nối cơ với xương), dây chằng có vai trò hạn chế chuyển động quá mức, ngăn ngừa trật khớp

Trong y học cổ truyền còn được gọi là “gân”, và nó có mối liên hệ chặt chẽ với can – thận, tức là nếu can thận yếu thì gân cốt cũng yếu, dễ bị tổn thương.

Cấu tạo và chức năng của dây chằng

1. Cấu tạo

a. Thành Phần Chính: 

• Collagen (70-80%) – “Sợi dây thần kỳ” của cơ thể:
  Collagen loại I chiếm đa số, sắp xếp thành các bó sợi song song, tạo nên độ bền kéo cực cao, giúp dây chằng chịu được lực căng lớn khi vận động mạnh.

• Elastin (2-5%) – Yếu tố “co giãn thông minh”:
  Một số dây chằng (như dây chằng vành cổ tử cung) chứa nhiều elastin hơn, cho phép chúng giãn ra và co lại như cao su, thích nghi với các chuyển động linh hoạt.

• Các thành phần khác:
  Proteoglycan, nước, và tế bào nguyên bào sợi (fibroblast) đóng vai trò bôi trơn và sửa chữa tổn thương nhỏ.

b. Kiến Trúc Vi Thể: Sự Sắp Xếp Tinh Vi

Các sợi collagen không nằm ngẫu nhiên mà xếp thành từng lớp xoắn ốc hoặc song song, tùy theo chức năng:

• Dây chằng khớp gối (như ACL) có cấu trúc bện chéo để chống xoắn vặn.

• Dây chằng dạng dẹt (như dây chằng bẹn) lại xếp thành mạng lưới phẳng, phân tán lực đều.

c. Đặc Điểm “Khác Người” Của Dây Chằng

• Không có mạch máu trực tiếp:
  Khác với cơ hay xương, dây chằng phụ thuộc vào dịch khớp và mạch máu lân cận để trao đổi chất. Đây là lý do khi bị đứt, chúng lâu lành hơn hẳn – một điểm yếu chí mạng!

• Thụ thể thần kinh “siêu nhạy”:
  Các tiểu thể Golgi và Ruffini trong dây chằng hoạt động như cảm biến bản thể, gửi tín hiệu về não để bạn biết khớp đang ở đâu dù nhắm mắt. Nhờ vậy, bạn có thể đứng thăng bằng hay ném bóng chuẩn xác mà không cần nhìn!

d. Sự Thích Nghi Kỳ Diệu

Dây chằng có thể tự điều chỉnh độ cứng dựa trên áp lực hàng ngày. Ví dụ:

• Vận động viên tập luyện thường xuyên sẽ kích thích dây chằng dày lên để chịu tải tốt hơn.

• Ngược lại, người ít vận động khiến chúng yếu đi, dễ chấn thương khi vận động đột ngột.

  

2. Chức năng

a. Ổn định khớp, ngăn ngừa trật khớp.

Hãy tưởng tượng khớp gối của bạn như một chiếc bản lề cửa. Dây chằng chính là những ốc vít và khung sắt giữ cho bản lề không bung ra khi cử động mạnh. Ví dụ:

• Dây chằng chéo trước (ACL) ngăn xương chày trượt ra trước khi bạn xoay người đột ngột.
• Dây chằng bên cổ chân giữ khớp không lật vào trong khi đi trên địa hình gồ ghề.
  ➜ Nếu không có chúng, khớp sẽ “lỏng lẻo” như búp bê rối, dễ dẫn đến trật khớp hoặc tổn thương sụn.

b. Giới hạn phạm vi chuyển động của khớp, tránh tổn thương do vận động quá mức.

Dây chằng hoạt động như những dải cao su có giới hạn, cho phép khớp di chuyển trong biên độ an toàn nhưng “khóa cứng” nếu vượt quá ngưỡng. Điều này giúp:

• Bảo vệ sụn khớp khỏi áp lực đè ép quá mức (ví dụ: dây chằng chéo sau (PCL) ngăn gối gập ngược).

• Phòng tránh giãn cơ/tổn thương gân do kéo giãn đột ngột (như khi bạn vặn người quá tầm).

c.Truyền lực từ xương này sang xương khác.

Khi bạn nhảy lên hay chạy, lực từ cơ không chỉ dồn vào xương mà còn được phân phối đều nhờ dây chằng:

• Dây chằng bánh chè truyền lực từ cơ tứ đầu đùi xuống xương ống chân, giúp bạn đá bóng mạnh hơn.

• Dây chằng vòm bàn chân phân tán trọng lực khi bạn tiếp đất, tránh dồn ép vào một điểm gây gãy xương.

d. Cảm nhận vị trí khớp, giúp cơ thể điều chỉnh tư thế.

Ẩn sâu trong mỗi dây chằng là các thụ thể thần kinh (như tiểu thể Ruffini, Pacini) hoạt động như cảm biến siêu nhạy:

• Chúng liên tục gửi tín hiệu về não để bạn biết chân đang co hay duỗi dù không nhìn xuống.

• Nhờ đó, bạn có thể:

  • Đi trên dây thăng bằng mà không ngã.

  • Bắt trái bóng chính xác dù nó bay từ phía sau.

  • Phản xạ nhanh khi trượt chân (ví dụ: tự vặn người để đứng vững).

Phân loại dây chằng quan trọng trong cơ thể

1. Dây chằng chéo trước (ACL) – Nằm giữa khớp gối, ngăn xương chày trượt ra trước, giữ gối ổn định khi xoay.

2. Dây chằng chéo sau (PCL) – Nằm sau khớp gối, ngăn xương chày trượt ra sau, chống lực đẩy từ phía sau.

3. Dây chằng bên trong (MCL) – Nằm ở mặt trong gối, chống lực làm gối vẹo vào trong.

4. Dây chằng bên ngoài (LCL) – Nằm ở mặt ngoài gối, chống lực làm gối khuỳnh ra ngoài.

5. Dây chằng cổ chân – Gồm dây chằng delta (mặt trong) và mác (mặt ngoài), giữ cổ chân không lật.

6. Dây chằng vai – Như dây chằng quạ-đòn, ổn định khớp vai, ngăn trật khớp khi vung tay mạnh.

7. Dây chằng cột sống – Như dây chằng dọc sau, chống gập lưng quá mức, bảo vệ đĩa đệm.

=> Đây là các vị trí dễ bị tổn thương nhất trong cuộc sống hàng ngày và khi chơi thể thao.

Những tổn thương thường gặp

1. Giãn dây chằng

• Nguyên nhân: Sai tư thế, vận động đột ngột, chấn thương nhẹ.
• Triệu chứng: Đau nhẹ, sưng ít, khớp hơi lỏng.
• Xử lý: Nghỉ ngơi, chườm lạnh, băng ép.

2. Đứt/rách dây chằng

• Nguyên nhân: Chấn thương mạnh (thể thao, tai nạn).
• Triệu chứng: Đau dữ dội, sưng bầm, khớp không vững.
• Xử lý: Cần khám ngay, có thể phải mổ.

3. Viêm dây chằng

• Nguyên nhân: Vận động quá mức, lặp đi lặp lại.
• Triệu chứng: Đau âm ỉ, cứng khớp khi nghỉ.
• Xử lý: Giảm vận động, dùng thuốc kháng viêm.

Phòng ngừa tổn thương dây chằng

Hãy cùng xây dựng chiến lược bảo vệ toàn diện cho những “sợi dây sinh mệnh” này qua 5 nguyên tắc vàng:

• Khởi động kỹ trước khi chơi thể thao

Không phải ngẫu nhiên các vận động viên chuyên nghiệp luôn dành 15-20 phút khởi động. Quá trình này giống như “đánh thức” hệ thống dây chằng đang ngủ yên. Các bài xoay khớp nhẹ nhàng, kéo giãn động (dynamic stretching) giúp tăng nhiệt độ cơ thể, bơm máu đến các khớp và quan trọng nhất là kích thích dịch khớp tiết ra – thứ “dầu bôi trơn” tự nhiên bảo vệ dây chằng.

• Tập đúng kỹ thuật, không vận động quá sức

Bạn có biết phần lớn chấn thương xảy ra do sai tư thế? Một cú squat với đầu gối hướng vào trong có thể đè ép lên dây chằng chéo trước. Cách chạy tiếp đất bằng mũi chân thay vì cả bàn chân làm tăng áp lực lên cổ chân. Hãy đầu tư vài buổi với huấn luyện viên để nắm vững nguyên tắc “form chuẩn” trước khi tự tập luyện.

• Bổ sung canxi, collagen tự nhiên, vitamin D

Dây chằng được nuôi dưỡng bởi chế độ ăn giàu collagen type I (có trong nước hầm xương ống, da cá hồi), vitamin C (ổi, cam, bông cải xanh) để tổng hợp collagen, và vitamin D (ánh nắng sáng, lòng đỏ trứng) giúp hấp thụ canxi. Đừng quên omega-3 (cá biển sâu) như chất kháng viêm tự nhiên bảo vệ các mô liên kết.

• Ngủ đủ giấc, tránh stress – giúp tạng can thận khỏe mạnh

Khoa học đã chứng minh 70% quá trình sửa chữa mô xảy ra trong giấc ngủ sâu. Khi bạn ngủ đủ 7-8 tiếng, cơ thể tiết ra hormone tăng trưởng GH – “thợ xây” lành nghề chữa lành những tổn thương vi thể ở dây chằng. Ngược lại, stress kéo dài làm tăng cortisol – chất “ăn mòn” collagen từ bên trong.

• Tập yoga, khí công, đi bộ nhẹ nhàng hàng ngày

Các môn như yoga, khí công hay thái cực quyền dạy chúng ta nguyên tắc “mềm như dây, vững như núi”. Những động tác chậm rãi kết hợp hơi thở không chỉ tăng tính đàn hồi cho dây chằng mà còn cải thiện “cảm nhận bản thể” (proprioception) – khả năng tự điều chỉnh tư thế để tránh chấn thương. Chỉ cần 30 phút đi bộ nhẹ nhàng mỗi ngày cũng đủ để kích thích tuần hoàn máu đến các khớp..

Phương pháp điều trị 

Theo Tây y:

• Nghỉ ngơi, chườm lạnh
• Nẹp cố định vùng tổn thương
• Vật lý trị liệu, tập phục hồi
• Phẫu thuật tái tạo (nếu đứt hoàn toàn)

Theo Đông y:

• Dùng thuốc thảo dược: dạng sắc, viên hoàn, cao dán
• Châm cứu, bấm huyệt: điều hòa khí huyết, giảm đau
• Ngâm chân, xoa bóp thảo dược: tăng lưu thông máu, thư giãn gân cốt

Đông y có ưu điểm điều trị từ gốc, phù hợp với người bị tổn thương mức độ nhẹ hoặc cần phục hồi sau phẫu thuật. Đừng để tình trạng kéo dài ảnh hưởng đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Hãy đến ngay Đông y Lê Gia để được chuyên gia thăm khám, tư vấn và điều trị tận gốc bằng phương pháp y học cổ truyền kết hợp hiện đại.

1 số câu hỏi liên quan

1. Dây chằng khác gì với gân?

Dây chằng nối xương với xương, còn gân nối cơ với xương. Cả hai đều hỗ trợ vận động nhưng có chức năng khác nhau.

2. Làm sao biết mình bị giãn hay đứt dây chằng?

Giãn thường đau nhẹ, sưng ít, vẫn cử động được. Đứt gây đau dữ dội, sưng to, mất kiểm soát khớp.

3. Đứt dây chằng có tự lành không?

Nếu đứt hoàn toàn thì không tự lành được. Cần can thiệp y tế như phẫu thuật tái tạo.

4. Bị tổn thương dây chằng nên ăn gì?

Thực phẩm giàu collagen (da cá, chân gà), canxi (sữa, rau lá xanh), omega-3 (cá béo), và thảo dược bổ gân cốt.

5. Bao lâu thì phục hồi sau đứt dây chằng ?

Tùy mức độ. Giãn nhẹ: vài tuần. Đứt nặng có mổ: 6 – 12 tháng phục hồi chức năng đầy đủ.